بهترین خاک برای کشاورزی

اهمیت خاک در رشد گیاهان

به طور کلی خاک محل استقرار و منبع تامین آب و مواد غذایی برای گیاهان است. علاوه بر آن اکسیژن لازم برای گیاه به وسیله خلل و فرج خاک به گیاه می رسد و گاز دی اکسیدکربن زائد توسط این حفرات از خاک خارج می گردد.

از آغاز پیدایش کشاوزری، خاک، محیطی طبیعی برای حفظ و رشد گیاهان شناخته شده است. تعریف خاک از نظر مهندسی راه و ساختمان با تعریف متخصصین کشاورزی متفاوت است. از نظر کشاورزی، خاک به مجموعه فعالی گفته می شود که در سطح زمین، از اثر مشترک آب و هوا و موجودات زنده (گیاهان و جانوران)، در طول زمان و پس از تکامل تدریجی به وجود می آید. با این تعریف خاک کشاورزی و زراعی یک محیط بی جان و ثابت و محدود به چند سانتی متر نیست بلکه یک ماده پیچیده و متحرک محسوب می شود که در طول زمان موادی به آن اضافه و یا از آن خارج شده در نتیجه تغییر شکل یافته است. در خاک لایه ها و طبقاتی تشکیل می شود که از نظر جنس، رنگ و ضخامت با یکدیگر تفاوت دارند. این لایه ها در خاک شناسی، افق  نامیده می شوند. مجموع افق های خاک را نیمرخ خاک یا پروفیل خاک می گویند.

افق های خاک

 معمولا افق های خاک را از سطح خاک تا سنگ بستر، با حروف لاتین نام گذاری می نمایند. انواع افق های خاک عبارت اند از:

افق O: این افق بیشتر در مناطق جنگلی و پر باران به وجود می آید و سطحی ترین لایه خاک می باشد. این افق از بقایای تجزیه شده یا تجزیه نشده ی گیاهان و لاشبرگ آنها تشکیل می شود.

افق A: افق A در مناطق جنگلی زیر افق O و در مناطق خشک در سطح خاک قرار می گیرد. این افق محل تجمع مواد آلی تجزیه شده است و رنگ آن در مقایسه با افق های زیرین تیره تر می باشد. در ضمن از نظر مواد غذایی و اکسیژن غنی تر از سایر افق ها است.

افق B: در خاکهای تکامل یافته و مسن در زیر افق A قرار دارد. اما در خاکهای جوان که هنوز مراحل تکاملی را طی نکرده اند این لایه وجود ندارد. افق B محل تجمع مواد شسته شده از افق A می باشد و به همین علت افق ذخیره نیز نامیده می شود.

افق C: زیر افق B و در صورت نبود افق B در زیر افق A قرار دارد. این افق معمولا حاوی قطعاتی از سنگ های بستر و سنگ هایی که خاک از آنها تشکیل یافته، می باشد.

کشاورزان با دانش بومی و تجربیات خود خاک را به دو بخش تقسیم می نمایند: خاک سطح الارض و خاک تحت الارض.

خاک سطح الارض (خاک فوقانی) شامل بخشی از خاک می باشد که فعالیت های کشاورزی مثل شخم و شیار، آبیاری، کوددهی و کاشت بذر و غیره در آن انجام می شود. در این بخش به دلیل مساعد بودن شرایط تهویه و وجود خلل و فرج زیاد، فعال بودن موجودات ذره بینی و تجمع بیشتر مواد غذایی، ریشه رشد و نمو بهتری نسبت به بخش زیرین دارد. از نظر علمی این بخش خاک شامل افق های O و A و بخش فوقانی افق B می باشد. ضخامت این بخش از چند سانتیمتر تا بیش از یک متر بر حسب میزان توسعه کشاورزی منطقه متفاوت است.

خاک تحت الارض (خاک تحتانی) در زیر خاک سطح الارض قرار دارد و به علت تراکم و فشردگی زیاد فاقد تهویه مناسب است لذا ریشه گیاهان به ندرت در آن توسعه می یابد. از طرفی موجودات ذره بینی خاک نیز به علت کمبود اکسیژن در آن فعالیت کمتری دارند. این بخش افق C و بخش زیرین افق B را در بر می گیرد. با توجه به دلایل ذکر شده خاک تحت الارض شرایط لازم برای رشد گیاهان را ندارد و از نظر کشت بسیاری از گیاهان زراعی و باغی به جز درختکاری اهمیت چندانی ندارد.

اهمیت خاک در رشد گیاهان

کلوخه خاک از دو بخش کاملا متمایز تشکیل می شود:

الف) بخش جامد، ب) بخش خلل و فرج

الف) بخش جامد خاک

بخش جامد خاک شامل دو قسمت است:

1- مواد معدنی      2- مواد آلی

• مواد معدنی: شامل ذرات ریز و درشت خاک با ابعاد و شکل های مختلف است که از کانی های حاصل از تخریب و تجزیه سنگ ها (به صورت اصلی یا تغییر شکل یافته) تشکیل شده است.
• مواد آلی: در خاک علاوه بر ریشه گیاهان انواع جانداران درشت (کرم ها، موریانه ها، حشرات و …) و موجودات ریز (قارچ ها، باکتری ها، جلبک ها و …) زندگی می کنند. این موجودات همگی در اثر فعالیت، مواد آلی در خاک ایجاد می شوند. به عنوان مثال باکتری ها و قارچ ها باعث تجزیه گیاهان در خاک شده، مواد آلی ریزی به نام هوموس (گیاخاک) تولید می کنند. هوموس مانند رس دارای خاصیت کلوئیدی می باشد و ضمن جذب آب و نگهداری مواد غذایی، ذرات معدنی خاک را به هم می چسباند و لذا در تشکیل ساختمان خاک نقش اساسی دارد.

ب) بخش خلل و فرج

به فضاهای خالی بین ذرات جامد خاک، منافذ یا خلل و فرج می گویند. خلل و فرج، هوا و آب مورد نیاز ریشه گیاهان را در خود جای می دهند. ذرات خاک برحسب فراوانی انواع و طرز قرارگرفتن، سه نوع خلل و فرج (برحسب اندازه) به وجود می آورند.

– خلل و فرج درشت: خلل و فرجی که آب در آنها تحت تاثیر نیروی ثقل سریع تخلیه می شود و محل ذخیره هوا محسوب می شود.

– خلل و فرج متوسط: این منافذ بیشتر در انتقال و هدایت آب کارایی دارند.

– خلل و فرج ریز: محل نگهداری و ذخیره آب است که به تدریج و در مواقع لزوم، گیاه آب مورد نیاز خود را از این منافذ تامین می کند.

بافت خاک

مقدار نسبی ذرات (شن، سیلت و رس) خاک را “بافت خاک” می گویند. بافت خاک بسیاری از خواص فیزیکی و شیمیایی خاک (حاصل خیزی، نفوذپذیری، وزن مخصوص و …) را تعیین می کند. با داشتن مقدار هر یک از ذرات خاک به وسیله مثلث بافت خاک، نوع بافت خاک از نظر خاک شناسی تعیین می شود.

از نظر زراعى خاک ها برحسب بافت به سه دسته تقسیم می شوند:

خاکهای سبک: خاکهایی هستند که درصد شن آنها بیش از 80 درصد و مقدار رس آنها معمولا کمتر از 12 درصد است. این خاکها قدرت نگه داری آب کمی دارند و رطوبت خود را هم سریع از دست می دهند، لذا از نظر حاصلخیزی ضعیف می باشند و جز خاکهای گرم محسوب می شوند. خاک هایی که بافت آنها شن، لوم شنی، شن لومی هستند در گروه خاکهای سبک جای می گیرند.

خاکهای متوسط (میان بافت): به خاکهایی گفته می شود که مقدار رس آن ها 28 – 12درصد باشد. این خاک ها حاصلخیزی و ظرفیت نگهداری رطوبت نسبتا بالایی دارند و رطوبت خود را تا حد زیادی در اختیار گیاه قرار می دهند. بافت های لوم، لیمون (لوم لای)، لوم رس ماسه ای در این گروه جای می گیرند.

خاکهای سنگین: میزان رس این خاکها بیش از 28 درصد است. خاکهای سنگین قدرت نگهداری آب بالایی دارند و بسیار دیر رطوبت خود را از دست می دهند. حاصلخیزی این خاکها خوب است ولی به دلیل جذب آب به مدت طولانی، از نظر تهویه برای گیاهان مشکل ایجاد می نمایند و خاک سرد نامیده می شوند. خاکهای سنگین در هنگام خشک شدن به شدت سله بسته و درز و ترک های عمیقی در آنها به وجود می آید که باعث قطع ریشه گیاهان و تبخیر شدید آب می شود.